Bu eser mesnevi türünde kaleme alınmış 6645 beyitlik bir siyasetnamedir. Eser, bütün klasik şark eserleri gibi Allah’a hamd, Peygambere ve dört halifeye övgü ile başlar. Ardından baharın güzelliklerini tasvir ile devam eden şair, usta bir şekilde bahar tasvirinden hükümdarın övgüsüne geçer. İsminden de anlaşılacağı gibi eser, insana her iki dünyada, tam manasıyla kutlu olmak için lazım olan yolu göstermek maksadıyla kaleme alınmıştır.
Eserde işlenen esas konu “ideal insan”dır. Şair, kendi devrinde ideal bir insanda bulunması gereken vasıfları şöyle sıralar: Bu insan, bütün kötü vasıflardan arınmış ve iyi huy­larla bezenmiş bir insandır. Allah’a sıkı sıkı bağlı, takva sahi­bi bir mümindir. Zamanının bütün ilim ve hünerlerini öğren­miş bir âlim ve hâkimdir. Bütün alfabeleri ve dilleri bildiği gi­bi şiir, belagat, hesap, hendese, tıp, vb. ilimlere vâkıf olmanın yanında okçuluk, avcılık, satranç vb. hünerlere sahiptir. Ada­letten ve doğruluktan şaşmaz; ağırbaşlı ve alçak gönüllüdür. Hırsızlık yapmaz, yalan söylemez, içki içmez, dedikodu et­mez. Son derece cömert ve iyilikseverdir. Etrafındaki insanla­ra merhametli ve insaflı davranır. Adet ve geleneklere, görgü kurallarına uygun hareket eder.
Her şeyden de önemlisi şair, bu ideal insan tipini soyut olarak ortaya koymaz; onu cemiyet içine yerleştirerek fertle­rin diğer fertlerle ve devletle olan münasebetlerini inceler. Böy­lece eser, hem sosyoloji, hem de siyaset ilmi ile ilgili bir eser hâline gelir.
Eserin yapısı da son derece dikkat çekicidir. Eser yarı hi­kâye ve yarı temsil tarzındadır. Arada hareketi hazırlayıcı ve izah edici monologlar ve canlı tabiat tasvirleri ile süslenmiş olan sahneler yerleştirilmiştir. Bu haliyle o, öyle mükemmel bir üslup ve mimari içine yerleştirilmiştir ki bu malzemeye başka ne gibi bir şekil verilebileceğini düşünmek bile güçtür.
Bu durumda Kutadgu Bilig’e yarı hikâye, yan tiyatro tar­zında kurulmuş alegorik, manzum bir mesnevidir diyebiliriz. Esas yapı, manzum hikâye şeklinde olmakla beraber şahıs­ların karşılıklı konuşmaları esere tiyatro havası katmaktadır. Eserde hikmet ve nasihat üslubunun örnekleri de göze çarpar.Şair, hikâyesini, dört kavramı temsil eden dört şahsın karşılıklı konuşmaları üzerine kurmuştur. Bunlar hükümdar Kün Toğdı “adalet”, vezir Ay Toldı “baht”, vezirin oğlu Ögdilmiş “akıl”, vezirin kardeşi Odgurmış “akıbet” kavramlannı tem­sil etmektedir.